Ağıllı şəhərlər bütün xidmətlərin səmərəliliyini artırmaq, resursları daha optimal idarə etmək və sakinlərin həyat keyfiyyətini yüksəltmək hədəfi ilə qurulur. Bu hədəfə çatmaq üçün şəhər ərazisində məlumat və kommunikasiya texnologiyalarından, o cümlədən Məlumatların İnterneti (IoT) cihazlarından geniş şəkildə istifadə edilir. Bu, sadəcə texnologiya tətbiq etməkdən daha çox davamlı inkişaf, səmərəlilik və sosial əhatəlilik hədəflərini reallaşdırmaq üçün texnologiya, insan kapitalı və idarəetməni birləşdirən bir yanaşmadır.

Əsas xüsusiyyətləri və komponentləri:

1. Məlumat Yığımı və Təhlili (Data-Driven Decision Making):

Şəhər boyu yerləşdirilmiş sensorlar, kameralar, smart sayğaclar və digər IoT cihazları real vaxt rejimində nəhəng həcmdə məlumat (tıxac, enerji sərfiyyatı, hava keyfiyyəti, su axını və s.) toplayır. Bu məlumatlar təhlil edilərək şəhər rəhbərlərinə daha dəqiq və səmərəli qərarlar qəbul etməyə imkan verir.

2. İnteraktiv və İnteqrasiya Olunmuş İnfrastruktur:

Ağıllı Nəqliyyat: Trafik axınına nəzarət edən, işıqforları real vaxt məlumatlarına uyğun tənzimləyən sistemlər, ağıllı parklanma həlləri.

Ağıllı Kommunal Xidmətlər: Enerjini daha səmərəli paylayan ağıllı elektrik şəbəkələri (Smart Grids), su sızmalarını aşkar edən ağıllı su idarəetmə sistemləri.

Ağıllı Tullantı İdarəetməsi: Dolduqda bildiriş göndərən konteynerlər vasitəsilə zibil yığım yollarının optimallaşdırılması.

3. Həyat Keyfiyyətinin Yaxşılaşdırılması:*

Təhlükəsizlik: CCTV kameraları və məlumat təhlili vasitəsilə ictimai təhlükəsizliyin artırılması.

Ekoloji Davamlılıq: Hava çirklənməsinin monitorinqi, enerji sərfiyyatının azaldılması və yaşıl binaların təşviqi.

Elektron Hökumət (E-Governance): Vətəndaşlara onlayn platformalar vasitəsilə hökumət xidmətlərindən sürətli və şəffaf şəkildə istifadə imkanı vermək.

4. Vətəndaşların İştirakı (Citizen Engagement):

Vətəndaşları digital platformalar vasitəsilə şəhər idarəetməsinə cəlb etmək, rəy bildirmək və problemləri qeydə almaq imkanı yaratmaq.

Nəqliyyatın idarə edilməsindən tutmuş enerji istehlakının tənzimlənməsinə, ictimai təhlükəsizlikdən su təchizatına qədər bütün sistemlər bir-biri ilə əlaqəli olur və real vaxt rejimində məlumat mübadiləsi aparır. Dubay, Sinqapur, Nyu York kimi şəhərlər bu texnologiyaların tətbiqində liderlik edir. Azərbaycanda “Ağıllı Şəhər” və “Ağıllı Kənd” sistemlərinin tətbiqi əsasən işğaldan azad edilmiş Qarabağ və Şərqi Zəngəzur regionlarında həyata keçirilir və bu, ölkənin ümumi inkişaf strategiyasının əsas prioritetlərindən biridir. 

Bu konsepsiyalar sıfırdan qurulan yeni yaşayış məntəqələrində ən müasir texnologiyaları tətbiq etməyə imkan verir. Lakin bu geniş əlaqəli ekosistem, rahatlıq və səmərəliliklə yanaşı, həm də kiberhücumlar üçün böyük bir hədəf səthi yaradır. 

Ağıllı Şəhərlərin Kibertəhlükəsizliklə Bağlı Əsas Çətinlikləri

Ağıllı şəhərlərin mürəkkəb və bir-birindən asılı infrastrukturu kiberhücumlar üçün unikal zəifliklər yaradır:

1. Geniş Əlaqələnmə və IoT Zəiflikləri: Ağıllı şəhərlərin təməlini təşkil edən Internet of Things (IoT) cihazları (sensorlar, kameralar, smart sayğaclar və s.) çox vaxt minimal təhlükəsizlik tədbirləri ilə (məsələn, standart parollar və ya şifrələmənin olmaması) istehsal olunur. Hər bir cihaz şəbəkəyə daxil olmaq üçün potensial giriş nöqtəsidir.

2. Kritik İnfrastrukturun Hədəf Alınması: Su, elektrik, nəqliyyat və səhiyyə kimi həyati vacib xidmətlər ağıllı şəhər texnologiyalarından asılıdır. Bu sistemlərə edilən hücumlar genişmiqyaslı fəsadlara, ictimai təhlükəsizliyin pozulmasına və iqtisadi itkilərə səbəb ola bilər. Məsələn 2015-ci ildə Ukraynanın elektrik şəbəkəsinə edilən kiberhücum nəticəsində milyonlarla insan işıqsız qalmışdı. Bu, İdarəetmə Texnologiyaları (OT) sistemlərinin kiberhücumlara qarşı nə qədər həssas olduğunun real nümunəsidir.

3. Məlumatların Məxfiliyi və Fərdi Məlumatların Mühafizəsi: Ağıllı şəhərlər nəhəng həcmdə fərdi və əməliyyat məlumatları (trafik nümunələri, enerji istehlakı, video müşahidə) toplayır. Bu məlumatların sızması (Data Breach) şəxsiyyət oğurluğu, maliyyə dələduzluğu və hətta şantaj üçün əsas risk mənbəyidir.

4. Ransomware (Girov Proqramı) Hücumları: Bələdiyyə hökumətləri girov hücumlarının getdikcə artan hədəfinə çevrilir. Bu hücumlar zamanı hakerlər şəhər sistemlərini şifrələyir və bərpası üçün ödəniş tələb edirlər. 2018-ci ildə Atlanta şəhər rəhbərliyinə edilən ransomware hücumu bələdiyyə xidmətlərini iflic edərək, məhkəmələrin dayanmasına və ümumi bərpa üçün 18 milyon dollardan çox zərər etməsinə səbəb oldu. 2019-cu ildə Baltimore şəhərinə edilən hücum da oxşar nəticələrə səbəb olub.

5. Təchizat Zənciri Riskləri: Ağıllı şəhər infrastrukturu üçüncü tərəf tədarükçülərin avadanlıq və proqram təminatından asılıdır. Təchizat zəncirindəki hər hansı bir zəif tədbir bütün şəhər sistemini risk altında qoya bilər. SolarWinds hücumu bu riskin nə qədər genişmiqyaslı ola biləcəyini göstərdi.

Həll Yolları və Təhlükəsizliyin Gücləndirilməsi

Ağıllı şəhərlərdə kibertəhlükəsizliyin təmin edilməsi mürəkkəb, lakin qaçılmaz bir məsələdir. Həll yolu yalnız texnologiyada deyil, həm də siyasət, əməkdaşlıq və tədrisdən aslıdır.

Öncədən Təhlükəsizlik (Security by Design) Prinsipləri: Ağıllı şəhər infrastrukturu, proqram təminatı və cihazlar layihələndirmə mərhələsindən etibarən təhlükəsizlik nəzərə alınmaqla hazırlanmalıdır. Bu, güclü şifrələmə protokollarının tətbiqi, təhlükəsiz kodlaşdırma və lazım olmayan funksiyaların ləğv edilməsini ehtiva edir.

Şəbəkə Seqmentasiyası və Girişə Nəzarət: Kritik infrastruktur şəbəkələrini ictimai şəbəkələrdən təcrid etmək (seqmentasiya) məlumat axınını tənzimləyir və hücum riskini azaldır. Çoxtərəfli autentifikasiya (MFA) daxil olmaqla güclü giriş nəzarəti mexanizmlərinin tətbiqi əhəmiyyət daşıyır.

Süni İntellekt (AI) və Maşın Öyrənməsi (ML) ilə Təhdidin Aşkarlanması: Süni intellekt sistemləri real vaxt rejimində məlumat nümunələrini təhlil edərək, qeyri-adi fəaliyyəti aşkar edə bilər. Bu, hücumların geniş miqyas almasının sürətli şəkildə qarşısını almağa şərait yaradır.

Davamlı Yeniləmə (Patch Management): Bütün cihazlar, proqram təminatı və əməliyyat sistemləri məlum zəifliklərə qarşı qorunmaq üçün mütəmadi olaraq yenilənməlidir.

İnsidentlərə Cavab Planının Hazırlanması: Hər hansı bir kiberpozuntu baş verdikdə əvvəlcədən hazırlanmış, əhatəli və sınaqdan keçirilmiş insidentlərə cavab planı olmalıdır. Bu planlar sistemlərin tez bir zamanda bərpasına və zərərin minimuma endirilməsinə kömək edir.

Təlim və Məlumatlandırma: Şəhər operatorları, əməkdaşları və hətta vətəndaşları kibertəhlükəsizlik təhdidləri barədə daimi maarifləndirilməlidir. İnsan faktoru bir çox hücumun əsas zəif nöqtəsi olduğundan, kiberhücum simulyasiyaları və təlimlər hazırlığı artırmağa xidmət edir.                                                                                                    

Ağıllı şəhərlər inqilabi yeniliklər vəd etsə də, onların davamlılığı və uğuru möhkəm kibertəhlükəsizlik tədbirlərinin tətbiqindən birbaşa asılıdır. Təhlükəsizliyin planlaşdırma, inkişaf və istismar prosesinin hər mərhələsində prioritetləşdirilməsi vacibdir. Beynəlxalq standartlara uyğun kompleks yanaşma, ağıllı texnologiyaların təklif etdiyi faydalardan təhlükəsiz və dayanıqlı şəkildə istifadə etməyə imkan yaradacaq. Şəhərlərin rəqəmsal gələcəyi, əslində, onların kiberdayanılıqlığından asılıdır.